Ós Modesjtaal^©   22 nov 2023 

 

Kaerse, leichter en sjtruipe.

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

 

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

De advent is in ‘t christendom de benaming veur de aanluipperiode nao Krismes. De naam kump van ’t Latiense woord adventus dat koms beteikent. In hoezer en kirke sjteit dan eine adventskrans of sjtandaard mit veier kaer-se. Jedere zóndig wurt ein extra kaers opgesjtaoke. Op de lètste zóndag veur Krismes (Rorate) brenne dan alle kaerse.

Kandelaber en aoligtouw.

Euver kaerse gesjpraoke: Kaerse zeen mit aoliglemp en flambouwe nao ’t houtvuur de awdste verlichting! In de tombe van Toetanchamon, 14^e eeuw veur Chr, zeen al kandelabesj (kandelaesj) aangetróffe! Waarsjienlik aaf-geleid van ’t Letiense kanna waat buus of piep beteikent. Ouch in Toscane gebroekde me eeuwe veur Chr. ein touw in aolig gedrènk es verlichting. In de 60-er jaore hawwe veer thoes nog richtige kaerskes (die mit die klemkes) in de krisboum! D’n tob mit water sjtóng d’r naeve!

Mit ein kaers gezuik.

Es ein sjtèlke (mechelke en sjnaak bv) neit biejein pasde, zag me: die zeen mit ein kaers biejein gezuik. En es eemes de kaerse koum oetblaoze, koum hae es alles veurbie waar, te laat dus.  Doe bès eine grote lantaer, aevel doe gifs gein leich, woort gezag es eemes dich ’t leich benoum. Oppe lamp sjödde is ein glaeske drènke. En es ze dich door ein lampeglaas kènne trèkke bèste broodmager.

Sjmout en sjmalz.

Eine lampegèk waar de sjtäönder veur ein aoliglamp of sjmoutlamp. Aolig, vèt, sjmeer, sjmout haet allenej mit sjmilte te make. Ein sjmoutwurmke is ein leiveheersbeeske, in Kirchra ein oaliegsmensje. Kènt geer ’t awwe woord sjmouwer (bótteram). Dat waar eigelik ein sjnee brood mit sjmalz (gesjmólte vèt), eine gouwekoupe vervanger van gouw boter.

Sjaopevèt wo-oet vètkaerse gemaak wore heisjde kaerseruit. Wit geer ouch waat ein sjmóksjeer waar? Ein saort sjeerke óm de oetènj (pitte) van de kaers aaf te knippe of de kaers te sjmore. Sjmoor is dikke rouk, kwalm. Dao kump waarsjienlik ‘de sjmoor in höbbe’ van.

Sjtruipe of sjwaastere.

De sjmóksjeer haet aevel niks te make mit sjmókkele! Bie ‘t sjmókkele en sjtruipe woort ouch waal ’s eine leichbak of sjtruiperslamp gebroek.. ‘ne Sjtruiper of brakkeneer (van ’t Franse braconnier) woort ouch waal loer-jaeger genuimp. Brakkeneer kump van brak of bracke, ein sjpeur- of jach-hóndj . De sjtruipesj gebroekde dèkser sjtróppe (Letien: struppos) of sjtrik-ke. Veur de Krismes woort vruiger väól gesjtruip! Gelökkig is dat in dezen tied verbaoje. Sjtruipe haet ouch es beteikenis: zjwerve of róndjdaole: Hae sjtruipde of sjwaasjterde de gansen daag door de sjtad of door ’t veldj.

 

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com  

 

======================================================================================

Ós Modesjtaal^©   25 okt 2023 

 

De herfs geit op sjlóffe.

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

 

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

Waat geit d’n tied toch sjnel. Veer zitte al deip in oktober. Herfs, d’n tied van de herfsdräöd of zomervane. Ich dach eesj aan Herfse kees, ouch sjtink-kees of rommedoe genuimp, mer dae kump oet ’t Landj van Herve oppet Belsj. Dao koosjte vruiger de erm boere hun milk neit kwiet en zeen ze begoosj mit ’t make van deze sjpeciale kees. Doe mós d’r van hawte!

De Kènjerbouke-waek, de herfsvakans en ‘t Oktoberfest zeen al achter de rök. ’t Is ‘t lètste kwartaal van dit jaor. Kwart kump van ’t Latien quartus waat ein kwaart (veierde deil) beteikent. Trimester kump ouch oet ’t Latien: tres is drie en mensis is maondje.

Veur dees rubriek bèn ich op zuik gegange nao weurd en gezègkdes die in dezen tied passe. Beveurbeeld: De herfs nump gein blaad veur ziene móndj. Of: De herfs zèt oktober in zien humme. En ouch: Oet de druime van ’t vruigjaor wurt in de herfs jam gemaak. Deze vènj ich ouch sjoon:  De wèntjer geit op klómpe, de herfs op sjlóffe. Dat op sjlóffe of pantóffele loupe höb ich lèts zelf óngervónje wie ich euver paedjes vol herfsblajer leip. Ein apaart maar fejn gevuil, toch? Ich wanjelde door de bósj in de Eifel en zoug versjeije plaatsje duik oppe gróndj ligke. Dao woorte de neutjes en anger vruchte opgevange en verzameld óm nao de kwekerieje te brènge. Sjlum bedach.

Feeste wie de beeste.

Väöl beeste höbbe in deze herfstied inderdaad fees. Ómdat d’r väöl vruchte in de bósj ligke: kesjtaanjele, beukeneutjes en eikels. Z’ón riek jaor mit väöl bósjvruchte nuimp me oppet Dutsj: Mastjahr. ‘t Woord ‘mast’ is ouch bekènd bie de jaegesj en in de bósjboew. ’t Haet wenig te make mit de oetdrökking waat ras dat mas! Ómdat ‘r in ein mastjaor väöl aete in de bósje is te vènje, kómme de wilj verke minder sjnel op  ‘lokvouwerplaatsje’ aaf.

De naam mastjaor kump van vruiger,  wie de boere hun verkes in de bósj leite (vr)aete. In de jaore mit väöl neutjes enz. vónje en oute de verkes mee, daodoor woorte ze goud gemast; daoróm mastjaor. Nao z’ón jaor volg meistes ein beurtjaor, mit väöl minder vruchte. De natoer regelt dat zelf.

Mast is gans get angesj es most, dat is de naam veur frisj gepreste, mer nog neit vergiste sap van de droeve. Dao make ze dèks Federweisser van. Feder kump van vaer en weiss wis nao de neit heldere kleur van deze gans jónge wien. Es ’r van roje droeve wurt gemaak nuimp me ’t  ouch waal roje sauser. Eine richtige zuite herfsdrank.

“Feeste wie de beeste” is ouch ein leidje van de Janse Bagge Bend. Eine regel oet d’n teks zaet waal genóg: “Wie de vèrkes gaon veer noe zoepe en oppe kneen op heim aan kroepe”. De beeste in de bósj zeen ein sjtök versjtenjiger!

 Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com  

=====================================================================================

Ós Modesjtaal^©   27 sept 2023

 

Herfs, mit get weniger modesjtaal!

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

 

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

Veur de waerkundige begint de herfs op 1 september. Mer op 23 september begint de astronomiese herfs, want dan sjteit de zón percies baove de eve-naar. Paul Prikken haet ’t in ‘de taal van de Maas’ euver oetergaons es hae herfs meint, Pierre Schelberg in zien Zittesj Woordebouk ouch. Herfs is aafgeleid van ’t Oudnederlandse heruist [ɦɛrvɪst], verangerd in harbusta dat liek op ’t Engelsje harvest (ougs). ’t Haet te make mit plökke, sjnieje en sjnoeie, waat in de herfs dèks neudig is. Ónger ein wanjeling lous ich op ein plank die taege ein sjeif paort sjtóng: ‘De buim in de bósj laote in de herfs al los; al laote ze gaon. Loslaote is neudig óm sjterk in ’t laeve te sjtaon’. Bekans ein gedich. Wie ich thoes koum góng ich op zuik nao herfsgedichter. Dat zeen d’r väöl! Dit is van óze Toon Hermans: “Leidjes van de herfs, zeen ummer somber, zeen gemaak van okers en van omber”. Dit brach mich pès dees…

Herfskleure.

Oker is ein broengaele kleursjtof, mer ouch ein saort aerd. ’t Woord sjtamp aaf van ‘t Griekse woord ôhkra, dat ‘gele aerd’ beteikent en ‘t Griekse ochros dat sjteit veur ‘voel gael’. De luuj oet de prehistorie sjilderde d’r mit, de Egyptenaren sjmeerde ‘t  op hun moere en de Aboriginals gebroeke ’t veur op hun lief. Rembrandt gebroekde ouch oker in zien meisterwerke. En óze Toon sjilderde mit… weurd. Omber is ein  kastanjebroene kleurstof. Waar-sjienlik is umber of omber, genuimp naar Umbrië, de sjtreek in Italië wo vètte aerdsaort veur ’t eesj woort gevónje. Sommige zègke dat omber is aafgeleid van ‘t Latiense umbra, dat sjeem betekent. Óf van ’t Franse terre d’ómbre, aerd oet Umbrië. Italiaanse keesboere maakde daomit hun Parmezaanse kees get dónkerder. Sjmakelik?

Kölle.

Ouch Dutsjland leverde väöl omber. Dit sjtóng bekènd es Kölsche of Kasselse aerd.  Ouch väöl Kölsche pöt ware vruiger kastanje- of dónkerbroen. Wit geer nog waat in die Kölsje pöt verwaard woort? ó.a. Kómpes oftewaal kappes of zoermous! Kölsje kaffe waar sjlechte kaffe, mit mee sókkerei (cichorei) es kaffe, pensenterger of mókkefók dus, wo ouch nog väöl brozele in louge.

 

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com

 

================================================================================

Ós Modesjtaal^©  30-8-2023

 

Euver kwint, konfertute, fratse en bókse.

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

 

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

De rös is trök

De meiste luuj en kènjer zeen weier aan ’t werk of nao sjool. De rös is trök. Ofsjoon: waat ras dat mas, woort vruiger gezag m.a.w. van wenig wirke wurs te dik. Ruhe im Kuhstall zag miene pap vruiger es ’t häöm te drök woort es hae muig gewirk thoeskoum. Es ’t te drök woort zag hae ouch waal ’s: de kwint sjprink mich. Ein kwint waar ein sjnaor van ein instremènt. Mit ein kwint van ein vrouw meinde me ein pópperlöstige (oetgelaote) of ónge-döljige vrouw.

Konfertute en fratse

In 1970 gouf ’t ein leidje op de radio van Conny Vink: “Maak dich neit dik, dun is de mode”, angesj gezag sjtèl dich neit zo aan. In Zitterd zaet me: maak gein konfertute! Fertute, fetute, fertiete (Vlaams) zeen dus flaw grappe, sjtreke, kapsones, kemedie, kure of nukke. Emes dae die maakde nuimde me ouch waal ‘ne sjpregitsemaeker of fratsemaeker. Frats kump van ’t Italiaanse frasche, dat waar eine tak mit blajer es oethangbraet of oethangteike bie herberge. De traditie van ‘t oetsjtaeke van eine beblajerde tak besjteit nog in Eusteriek, wo ein wiengesjef mit z’ónne tak Buschen- schenke of -schänke heisj. In ’t Dutsj besjteit ’t woord Fratze ouch nog ummer: Mach keine Fratze.

 

Zo wanjelde ich lèts langs de Waldschänke in Tudder. Nae ich bèn geine trampelaer, saajelaer of klènjeraer, ich loup forsj door. Meistes gebroek ich waal twee gaonsjtekke (wanjelsjtekke) veur de zekerheid en ’t gemaak. Intösje höb ich ouch eine richtige wanjelhoud oppe kop. Mer ich bèn gein wanjelbóks! Zo nuimp me in Zitterd emes dae ummer op paad is. (op sjiep gaon, zègke ze in Kirchrao!) Me  haet ’t ouch waal euver ein sjterk sjtök op ein aw bóks: dat is opmirkelik. En es hae zich de bóks gerete haet, haet ‘r zich de vingere gebrend! Emes mit eine gouwe grei in de bóks kènt grote passe make. En eine bóksebaom is eine kleine sjnaak.

 

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com  

==================================================================================

Ós Modesjtaal  (2 aug 23)

 

Ich bèn get in de bone…

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

 

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

Ómdat väöl luuj in augustus mit vakans zeen, distskeer eine apaarte  Ós Modesjtaal, want 

ich bèn get in de bone… Euver  bone, dus.

In de bone zeen beteikent in de war zeen, d’r neit bie zeen mit dien gedanke, dich versjtröppe, dich verdoon, dich vergisse. Dees oetdrökking geit trök op ein awd biegelouf. Vruiger meinde me dat de zjwaore odäör (geur) van blui-jende bone ein sjterke wirking haw. Es te tösje de bone in sjlaop veils góngs te vraem dènger doon. “Es de bone bluije, gaon de gekke gruije”, zag me. Es ze in daen tied van ein vrou zagte dat ze “dikke bone haw gegaete”, meinde me dat ze in ómsjtenj waar (in verwachting)!

Appelsiene en heilige bone höbbe allebei navels.

 

Veurige maondj haw ich ’t euver monstransbone. Ouch waal soldäötjesbone of heilige bone genuimp. Ze zeen ouch te vènje ónger name es: Spread Eagle, Dove, Nombrills de Bonne Soeur, Saint-Esprit à Oeil rouge of Adelaarsbeunke. Dees name höbbe ze te danke aan de paarse teikeninge bie de navel (boeknagel, in ‘t Dutsj Bauchnagel), de plaatsj wo de boon vaszit bènne in de sjèl. Die teikening deit dènke aan eine soldaat, ‘ne adelaar of ‘n monstrans. ’t Heilig beunke woort pas in de 17^e eeuw door de Sjpanjaarde vanoet Zuid-Amerika mitgenaome, sjus wie aerpel, zónnebloume, paprika’s en dahlia’s. Ómdat ze zo wenig bekènd zeen, waere ze ouch ‘vergaete gruinte’ genuimp.

De versjtaoke monstrans.                                                                                               

’t Geef ein verhaol dat ‘ne pesjtoor ziene monstrans (hostiehouder) van goud versjtaoke haw, ómdat ‘r floep haw dat de Sjpanjaarde häöm dem zouwe aaf-numme. Wie eine collega-pesjtoor braekbone wól zejje, grouf hae de monstrans bie toeval op. Wie hae góng ougste bleke alle bone ein mon-stransteikening te höbbe. Ein wónjer?? De bekèndste oetdrökking is toch waal: veur sjpek en bone mitdoon. Mer wós geer dat me in Haelder daovan zaet: vuur kukevleesj mitdoon!?

 

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com  

 

========================================================================================

Ós Modesjtaal  (juli 23)

 

Van gribses, lurve, kladde en huke.

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

 

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

“Dem höbbe veer ónger eine kroosjelesjtroek gevónje”, woort gezag es ein kèndj lestig waar. Opa waar nog dudeliker: “Drek pak ich dem bie ziene gribses”. ’t Awdzittesje woord kripses of gribses beteikent kraag of lurve. Lurve zeen fictieve lichaamsdeile. De oorsjpronkelikke beteikenis zou vodde of lorre zeen. Lurve zou kènne kómme van het Scandinavische woord lurva, dat ouch weer vod, sjtök sjtof, lap, betekeint.  ’t Noorse lurva beteikent vod, ’t Zweedse lurvig is in vodde gekleid. Emes bie de gribses pakke, beteikent dus emes bie zien kleier/ziene kraag vaspakke.

Lurve woort same mit kladde gebroek in ’t beginleidje van de televisieserie De Grote Meneer Kaktus Show. Ónger angere in de vraog van Meneer Kaktus: "Wo zitte de lurve en de kladde eigenlik?" Ich dènk perseunlik dat die in de buurt van de huke (hurke) zitte! Huke of hoeke beteikent dus hurke. I Kirchrao höbbe ze ’t euver hoeke-pakke. Oppe poekel drage dus. ‘t Woord 'kladden' is in de Nederlandse taal bekènd saer1465. ‘t Woort gesjreve es 'kladde'of 'cladde' en beteikende vlek, klad, pratsj. Waat de Van Dale neit vermeldt is dat ‘t woord lurf, en ’t meervoud daovan lurve, al eeuwelang gebroek wurt óm de belletjes c.q. de lelkes in de hals van ein geit aan te gaeve.

Ein raatgek, heilig beunke.

Dae is zo gek wie ein raad, zègke veer in Limburg. In ’t Holles  zo gek wie ein deur. In ’t Middenederlands beteikende dore deur of gek. Zo gek wie ein dore woort zo gek wie ein deur. Veer zègke ouch: zo gek wie lómmel An, wie ’n sjöp, wie ei paerd, wie ’n meule, wie ei raad. Ein honingbie die dènk dat ze ein mök is is raatgek! Wit geer ouch waat gekke bone zeen? Dat zeen  pronk-bone (Phaseolus coccineus), ouch wel roomse beunkes genuimp, is ein plantensaort oet de vlinderbloumefemieje (Leguminosae). Die saort is een bekans vergaete gruinte. En heilige beunkes (Phaseolus vulgaris) dan? Dat zeen witte beunkes, mit ein roodbroene teikening in de vórm van einen èngel, ‘ne vogel of ein monstrans. Ze waere daoróm ouch waal monstransbone genuimp. Me maak d’r ouch waal rozekranse van.

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com  

 

====================================================================================

Ós Modesjtaal  (juni 23)

 

Dao hink de punjer achter de deur

 

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

 

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

Karreseiere

De  vriejer (vruiger ouch waal de jeun genuimp) dae wol gaon karreseiere mit zien maedje dat lestige en kritiese awwesj haw, woort dèkser gewaarsjuwd mit de weurd: dao hink de punjer achter de deur. Mit anger weurd: dao wurt alles gewik en gewaoge of de vriejer aan de eise van ’t mechelke mer veural aan die van de awwesj voldeig m.b.t. kómaaf, gedraag en vermaoge. Dus: kiek oet waat-s te zaes en deis. Angesjóm moos ein mechelke sjoon, riek en katteliek zeen! En zeker neit aafgelek (väöl viejers gehad). Karreseiere kump van ’t Franse caresser dat vrieje beteikent. Eine punjer waar ein unster, eine Romeinse balans, ein waogtoesjtèl. Punjere beteikent op de handj ’t gewich waege (of sjatte). Es ein wiesvrou taege de bezuikesj van de kraamvrou zag: ‘Punjer ‘m èns’, haopde ze ein drènkgeldj te kriege.

Femieje, tantes, nónkes en mee.

Aangetrouwd is aangeplek, nog väöl minder es drek, woort gezag euver de kouwe kantj (sjoonfemieje). Zeker es de femiejebandj neit zo goud waar! Me haet ’t ouch waal ’s euver wiedvelligge femieje. Zeen veer dat neit allenej vanein? Mit femieje is ’t goud kirmes hawte en veur de res niks, wilt zègke: van dien femieje mós te ’t höbbe. Es emes dich geldj sjöldig is zaet me: ’t Is nog femieje van mich! Ein kèndj krig bie de gebäörte eine paeternónk en ein paat of paettant. Of dat get te make haet mit paatsje, zich aansjtèlle of zich laote verwènne? De kènjer van nichte en naeve nuimde me: nichte- en genaeve kènjer. De awwerwètse bomma (oma) en bompa (opa) heurt me ouch neit mee zo dèks.

Eine nónk Frens waar gein femieje mer eine klöppel van eikehout. Dat geit nao nónk Wullem woort vertèld euver sjmókkelwaar die euver de päöl nao Dutsjlandj góng. Waat ein sókkertant en eine sókkernónk zeen, houf ich neit oet te lègke, toch? En eine zjwaoger en zjweigesje dan? Taege de lèste zag me ouch waal de sjnaor. Zjwarte Frens is ouch gein femieje, mer eine angere naam veur…bloudwoosj. Dat liek op poetes (balkebrij) mer haet niks mit óngetrokke poete (kènjer) te make! In Braobant is poetje ‘ t zelfde wie bie ós leve of sjnubbelke en in Zeelandj gebroeke ze poetje in de beteikenis van modesjkiendje. Zo, noe is de femieje weier kómpleet.

 

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com        

===================================================================================

Ós Modesjtaal  (mei23)

 

Keuninklike proeme, pruumkes en drenkskes…

 Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

 Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

Rèngelaote en anger proeme.

De lekkesjte proem, de rèngelaot, haet häöre naam te danke aan keuningin Claude,  echtgenote van keuning Francois d’n eesjte. Zie waar keuningin van Frankriek van 1514-1525 en de naamgaefster van de prunus italica, de reine claude, bie ós baeter bekènd es de rèngelaot of ringeloot. Die proem haet roje mer meistes gruingaele variante. De blawwe kleine proem, de sjleiproem oftewaal de prunus spinoza, wurt hie ouch waal sjrekel genuimp. De besse zeen zoer en wrang en waere/woorte gebroek veur ’t make van sjelei en jam.  

 

Óm te aete èn te drènke en te knawwele…

Gans gael zeen de Mirabelle de Nancy, waarsjienlik via ’t Midden Ooste of Azië in Frankriek belandj. En zelfs in ’t jaor 1500 door keuning Réné van Anjou geïm-porteierd. Ze zeen ouch gans zuit. De prunus domestica is ein óngersaort van de proem mit kleine blawwe vruchte: de bakproem. Euver de päöl nuimp me ze Zwetschge; dao make ze ouch  ‘t sjterke Zwetschgenwasser van. In Frankriek zaet me Quetsche  en oppet Belsj kwets of ènkele bakproem.

 

Slivovitsj of proeme-schnaps kump oet de Balkanlenj en Centraal Europa en wurt van die kwetsje gemaak. Veer gebroeke ze natuurlik in óze proemevlaaj!! (Janse Bagge Bend: ‘Proemevlaaj’)  Zjwarte proeme zeen gedreugde proeme.

 

Proemtoebak is gans get angesj: dat is graof gesjneje toebak wo me op kauwde.  Óngerin de koel woort dae dèks gebroek. Loester mer  ’s nao ’t leidje ‘Proemsjik’ van de gróp Carboon! : ‘Sjiek, sjiek, proemesjiek, laot de brui mer zauwele; proem sjiek, ‘t bakke diek, 'n koempelmoel mót knauwele!’

 

Oetdrökkinge mit proeme:

 

Dae haet ein proem (‘ne houp, ‘ne waatsj, ‘ne raffel) geldj verdeind. Dat beteikent dat ‘r gans väöl geldj verdeind haet. Hae haet ‘n areigel proem in  beteikent:  hae is beheurlik zaat. Es me tösje de proeme en krènte zit mót me ein muilike besjlissing numme. Dat maedje kènt op eine proemesjtein drejje, zaet me van ein maedje dat ganse klein sjtepkes maak. Tensjlotte: Es me emes leifs neit mee wilt zeen, zaet me: Pès in de proemetied!

 

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com        

==================================================================================

Ós Modesjtaal 4-23

Oetdrökkinge en hun beteikenis.

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

 

‘t Raegent piepesjtele.

Waat zeen die piepesjtele? Letterlik sjtele van de piep. Ein piep óm mit de rouke. Beveurbeeld ein Goudse piep, die vanaaf 1617 al gemaak woort van van sjtein en ein rechte, lange en dunne sjteel haw. En dat woort een metafoor veur de raege dae in rechte sjtraole nao ónger kump. Ein metafoor kump van ’t Griek-se  ἄλλον (get angesj) en ἀγορεύειν (in ‘t openbaar sjpraeke). Vruiger besjtónge d’r nog väöl mee oetdrökkinge óm aan te gaeve dat ’t hel raegende: ‘t raegent kouwsjterte’, ’t raegent sjaermetser en ‘t raegent awwiever.

 

Ein sjterk sjtäölke van de kawwe gróndj.

Dat zaet me waal ’s es me get neit geluif of ’t amateuristies vinjt, ouch al wit me ’t zelf ouch neit. Dae kawwe gróndj kump oet de landj- en tuinboew. Es gruinte en fruit op ónverwermde gróndj waere gekweek, heisj dat ‘van de kawwe gróndj’. Dao is niks mis mit, mer wie de  de glaastuinboew bekènder woort, góng me op de koude grond aes minderwaerdig besjouwe. Ze zagte daste dao neit zoväöl vakkènnis veur neudig haws es bie de kweek bènne de kasse. Flauwekul natuur-lik.

En noe zandj d’r euver. 

Dat haet te make mit ’t dreuge van eine mit ènk gesjreve teks. Me sjtruijde fiene zandj euver d’n teks, zodat de ènk dae teväöl waar, woort opgenaome en de teks koosj dreuge. Zandj d’r euver beteikende dus dat me vaerdig waar mit sjrieve en niks mee verangerd koosj waere. In de loup der jaore verangerde de beteikenis in get es aafgehanjeld te besjouwe. Veer gebroeke ’t noe es: laot mer zitte, ouch es de anger eigelik alle sjoud haet.

Laeve in de broewerie brènge.

De sjilder Jan Steen ( 1626-1679) haw ouch ein broewerie. Mer hae waar geine gouwe gesjefsman. Zien vrouw, Margriet van Goyen, beklaagde zich: dao pas-seierde gaaroets niks in zien broewerie, hae verdeinde d’r niks mit en zie vónj ’t mer eine doje kraom.

Op zek’ren daag waar Jan dat gekuum en geklaag muig en koch oppe mert einen toum (tróp) aenje. Hae noum ze mit heivesj en leit ze los in de kaetele wo beier gemaak woort en reip nao zien vrou: ”Zo, noe höbs te laeve in de broewerie”!

 

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com

=======================================================================================

Ós Modesjtaal  3-23

Meert en mee(r)

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

Poëzie en ‘t vruigjaor.

De dichter Herman Gorter sjreef in 1889 al: “Ein nuuj vruigjaor en ein nuuj geluid; ich wil dat dit gedich klink es ’t gefluit, dat ich dèks heurde in ein zomernach; in ein awd sjtedje langs de aw grach...” Hae haw ’t waal euver de maondj mei! (De vertaling is van óngergeteikende…)

Es Zwentibolddichter sjreef ich in 2018: Ich zeen de eesjte krokusse, gael  en blaw, tösje de lètste sjnei en ich ruuk ein zachte sjoel raege die de aerd plaog, gans aeve mer. Ich heur wie de veugelkes zèngentaere sjnäöre van sjtroek pès boum. Ich pruif wie de vreche eikhäöre zich tegoud deit aan de toevallig trökgevónje neut. Ich zeen wie de eesjte kroenekrane mit kreftige sjlaeg hoog euvervleige. Ich vuil ’t vruigjaor, geer ouch..?

Vruiger en noe.

En noe zitte veer al in meert. Ich höb opgelèt of ’t op 24 februari haet gevraore, want vruiger zag me: “Es ’t óm Sint Mattis (24 febr.) vrus, vrus ’t nog 40 nachte!” Doe vónj me ouch dat ’t landj neit veur hawf meert bewirk moch waere: “Ich zeen lever eine wouf in ’t veldj es veur hawf meert eine ploug-sjtart”.              In dezen tied zuut me euveral en ummer dèkser eine of mee wouve. Ze kómme ummer korterbie. Of me dao blie mit mót zeen? De lètste maol dat ich wouve höb gezeen waar in de GaiaZoo en ze zouge druivig oet… Sjus zo druivig wie ’t waer kènt zeen. Ein bedruif waer is nöt, akelig, vies waer. Geef mich mer “eine mörgesraege, dae wie eine dans van ein awd wief neit lang doert”.

 

Nog mee waersjpreuke.

“Dao vilt mee raege naeve dich es op dich”, zaet me taege eine zjwartkieker. Taege motraege zag me: zawwelraege of zeiverraege. Perseunlik hawt ich mee van eine zeumesjen daag, es de zón mich op de kop battert. En es ’t dan hómmelt zaet me: “Ze zeen hiebaove mit keigele aan ’t sjmiete”.                         En: “Kump me in meert ónwaer taege, krig me in juli raege”. Of ”Meert guur, geef ein vol sjuur”. Tensjlotte: “Raegent ‘t mit St. Albinus (1 meert) dat ‘t geit, dan deit de boer dat väöl verdreit”. Laote veer haope dat al dae raege nog aeve achterwaege blif, zeker mit de St.Joepmert, dae dit jaor op maondig 20 meert in Zitterd wurt gehawte. Mesjiens treffe veer ós dao.

 

Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com

=================================================================================

Ós Modesjtaal  2-23

Euver aw leidjes en gebroeke..

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

Gein LVK leidjes mer…                                                                                                       

Waat höbbe “Veer drage drei kleure” (1841), “Och Mieke”(1881), “De Marotte zulle laeve” (1882) mitein te make? Dat zeen de drie awdste vastelaovesleidjes van Limburg!  Oet Mesjtreich: “Veer drage drei kleure - die stoon us zoe good - en wee ze neet dreug - heet gei mommesseblood - vaan tiede-ralalala -vaan tiedera - vaan tiederalalala…” Venlo: “Och Mieke, Mieke, Mieke - bis mienen hertedeef - dien neuske, mundje, uigskes - zeen allebei zoë leef…” en Zitterd: “Kòmt jònges allenej - zèngt diedeldòmmel-dej -’t is vastelaoves-vreugd - in alle eer en deugd - veer make òs plezeier - en drènke Beijesch beier - en zènge löstig keer op keer: de Marotte zulle laeve - ós bliedschap gaeve - geheel ós laeve - jaor op jaor”. Ich vónj ouch nóg ein awd Zittesj vastelaovendleidje: “Zèt de lödder aan de wandj en sjnie mer aan de lange. En es die lange g’gaete zeen, dan zulle de korte baeter zeen.” (de ‘lange’ en ‘korte’ zeen de geruikde zieje sjpek.) Oet welk jaor?, dat zuike veer op.

’n Awd gebroek

Feeste mit de vergeliekbare rituele es bie vastelaovend woorte al in de Awdheid gevierd : in ‘t awwe Babylon, in Mesopotamië, bie de Egyptenaren, de Grieke, Romeine en Germane. Mit vermómmingen, tiedelikke opheffing van de sociale óngeliekheid en ‘t insjtèlle van aangesjtèlde nepprinse. Euver de oorsjprónk van de vastelaovend zeen versjeije visies. Ózze vastelaovend is gebaseierd op de Rijnlandse Karneval (en dae op de Venetiaanse). In 1823 woort dao de eesjte optoch in Kölle gehawte mit “Held Karneval” op eine wage. Ein ludiek protes taege de  Pruisen (Pruse) die ‘t gebied geannexeierd hawwe. De vastelaovesgroet (’t aansjlaon) is ouch ein verbasterde militaire groet. Sjus wie de vastelaovesmedajes op militaire ordes lieke.

Oplaote, verbrenne, begrave…

In d’n aanluip nao de vastelaovend waere op väöl plaatsje Awwieverbals gehawte. In Venlo nuimp me dat ouch Truujendaag. Dat kump van Truuj Bolwater dat ooit bie ein belegering van de sjtad ‘n vijandige soldaot de vaan haet aafgenaome. Ouch ’t aafsjnieje van sjlipse en of sjoonsreime waar (is) ein traditie op de dónderdig veur de vastelaovend. 

‘t Mooswief, de hoejgeet, de haverzak, d’n uul oplaote; de vaan sjtrieke, de bok aaflaote, de bessem verbrenne, de nar of ’t maske begrave; allenej aw gebroeke óm de vastelaovend aaf te sjleite. In Sjènne laote ze de Sjinaos ómleeg zakke en in Gelaen laote ze de gaaskaetel bie ’t gemeintehoes aaf!

 

Alvas eine ‘zelige’ vastelaovend gewunsj! Pès de volgende maondj. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com        

================================================================================

Ós Modesjtaal  1-23

Waat zal ’t ós brènge?

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor

Ein rubriek euver ’t gebroek van ós modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

Gein veurnummes veur ’t nuje jaor.

Veurnummes, die höb ich neit, ouch gein bucket list of in goud Zittesj tob-lies of töbke-lies, z’ón lies mit dènger die emes nog gedaon wilt höbbe veurdat hae  sjturf.  Neit dat ich dao noe aan wil dènke…  ’t Woord kump van ’t Èngelsje ‘kick the bucket’ waat de piep oetgaon of sjterve beteikent. In ‘t Frans kènt me de oetdrökking ‘casser sa pipe’ oftewaal ‘zien piep braeke’ voor doodgaan. Gans vruiger zag me: Hae is ripsj mit ein verwiezing nao R.I.P. Of: hae is pirre, tirre, hemele, geit nao de marode. Marode is ‘n awd woord. Mit väöl versjeije beteikenisse: Krank, kepot, aafgelaef. Nao de marode gaon beteikent ouch: verlaore gaon. Oppe Merode gaon: op sjtruip- of plundertoch gaon. Euveriges, ’t haet niks mit Marotte te make! Dat haet väöl (anger)beteikenisse, bv. ‘ne narresjtek!

Van krisboum pès sjtehinge.

Noe de krisbuim zeen opgeruump en de  keuningskouk wied op is en de daag einen hanesjrei gelengk zeen, waere de ouge gerich op de kómmende vastelaovend. De sjtart waar in Remunj, ’t ènj is wie gewènd in Gulpe. In anger sjtae en dörper gaon ze dan ’t maske begrave.  D’r zeen al gans get nuuj prinse, prinsesse, riddesj, enz. benuimp en geïnsjtalleierd. En gelökkig allenej in hun modesjtaal. Ouch ’t LVK op 3 fibberwarie is al oetverkoch. Op regionale tv- en radiozendesj bv. Radio Nónnevot en Radio Gaaas of Spotify kènt me väöl buutte en leidjes zeen en heure. Op de versjeije zittinge natuurlik ouch. Vergaet de sjtehinge neit. Waat ein woord!

Euver ’t getal elf.

Elf is ‘t getal van Vasteloavend, van Carnaval. Dat begint op de 11^e van de 11^e . D’r zitte 11 luuj in de ‘Raod van elf'. En jedere 11 jaor wurt ein jubilei gevierd. Op ’t ènj van de 18^e eeuw woort ’t Rijnlandj bezat door de Franzose. In daen tied woort dao al flink Karneval of Fastelaovend gevierd. Óm de Franse te plaoge, zelfs te sjikkaneiere zatte ze zich van de Franse aafgekeke driekentjige sjtaeke (patsje) op. In ’t Frans nuimp me ze tricorne. Ze kaoze ouch d’n elfde van d’n elfde es begin-datum ómdat de drie lettesj van de principes van de Franse Revolutie: Egalité, Liberté et Fraternité same ’t woord ELF vorme! Dat sjtouk natuurlik. Ouch dat heurt bie de vastelaovend. Sjus wie ’t laammake en ’t sjlachte in Zitterd. Mer veer mótte nog aeve wachte. ’t Is pas januari. Volgende maondj mee… euver de Vastelaovend.

Pès dan. Blief gezóndj. Reacties: johnhertogh@gmail.com    

 

======================================================================================