Ós Modesjtaal  jannewari 2025

Door John Hertogh i.s.m. Veldeke Krènk Zitterd-Gelaen-Bor.

Riesjtartele en sjoon sjoon.

Ein rubriek euver ’t gebroek van Ós Modesjtaal, dialek, plat, Limburgs.

Van vuurwerk pès  carbid.

’t Nuje jaor 2025 is al goud begónne. Gelókkig höbbe de hoesdeiere neit al te väöl las gehad van ’t vuurwerk. Zelf vènj ich ’t waal sjoon, dat seier-vuur-werk, es ’t mer neit väöl laweit maak! Dat waar in mien jeug natuurlik angesj; veer hawwe gein vuurpiele, allein mer flikkersjterre en carbid. Dat carbidsjeite waor al bekènd in bie de Germaanse joelfeeste, mer waar-sjienliker is ’t dat ’t óntsjtange is bie ’t losse van sjeut bie ’t in óngertrouw gaon en anger feeste. In ’t ooste van ós landj wurt nog väöl mit carbid gesjaote mit awd op nuuj. Carbidsjeite mit melkbösse is dao ummer mee ein sociale activiteit gewore en waere d’r  competities georganiseierd en kampioensjappe.

Waat zèk geer taege ‘veter’?

Volges ’t vernuujde Gruin Buikske van ’t Zittesj geef ’t in Zitterd drie muig-likhede: sjoonsreim, riesjtartel of riereim. De Dictionair van de Lim-börgse academie zaet ‘nistel’ d’r taege!  In Thorn zègke ze dat ouch. Volges mich sjleit dat op ’t Hollese nestel, de versjteviging aan ’t oetènj van ‘ne riesjtartel. In Valkeberg zaet me ouch riesjtartel, in Mesjtreich rijstartel, in Remunj en in Venlo reem. In Gelaen sjoonsreem en in  Kirchrao sjongs-reem. In Nederweert rienastel. In Sjinveld zègke ze riegstartel. Waat is ós Limburgs dialek toch gevarieierd en sjoon!

Euver ‘sjoon’ gesjpraoke...

Heurt geer trouwes ’t versjil tösje sjoon (mooi) en sjoon (schoen)? De awd-ste sjoon die zeen gevónje sjtamme van 1600 veur Christus! De awwe Grieke wanjelde al róndj op sendale.  ’t Griekse woord daoveur is sánda-lon. De Egyptenare (sanadil) maakde eine voutaafdrök in ’t zandj en vlochte daonao eine zaol van papyrus op de sjuste maot. Mit sjtroke óngelooid laer knuipde ze dae zaol óm de vout haer.  De mummie van Toetanchamon haw sendale van goud aan de vuit!  De Romeinse soldaote leipe op zjwaore sandale, caligae  genuimp. Hun zaole besjtónge oet drie laoge rèndjslaer. In de Middeleeuwe drouge erm luuj, mer ouch monnike, houten sendalen. Oet dae sendaal mit houte zaol óntsjtónge de klómpe. Róndj 1850 ging ’t make van sjoon ummer mekkeliker. Dit koum door ein mesjien dat vlot sjoon koosj produceiere. Mer… jedere sjoon waar ’t zelfde, ze hawwe dus gein versjil tösje de lènker- en rechtersjoon! Löp zich lestig, dènk ich. Mer trök nao ós modesjtaal.

Riesjtartele waere saer 1790 gebroek veur ’t vasmake van sjoon. Veur daen tied gebroekde ze veural sjnalle (gespe) óm te zörge dat de sjoon bleve zitte. Dan zeen riesjtartele toch ein sjtök sumpeler! De eesjte rubbere sjoonszaol woort róndj 1899 in gebroek genómme. Rubber waar väöl sjteviger es laer en gónge langer mit en waar neit kossjpelig (duur).  Paul Prikken haet ’t euver eine zaole sjtop en meint daomit eine kurk (sjtop) oet laer of rubber.

Ouch ein zekering in de maeterkas nuimp me eine sjtop. Lèts haw ich thoes kortsjloeting, ómdat ein klein naat wurmpke d’r veur zörgde dat twee dräödjes ónvriewillig kontak mitein maakde. De lektrisjaen haet alles gerepareierd, mer ‘t wurmpke haet ’t neit euverlaef!

 

Pès de volgende Ós Modesjtaal. Reacties: johnhertogh@gmail.com